Witamina D

Aktywność hormonalną (biologiczną) posiadają pochodne witaminy D, tj. 1,25(OH)₂D₃ i 1,25(OH)₂D₂, podczas gdy nieaktywną formą są 25-hydroksypochodne witaminy D2 i D3, które najczęściej oznaczane są w surowicy, a także witamina D3 (cholekalcyferol) i D2 (ergokalcyferol) zawarte w żywności. Zarówno pochodne witaminy D2, jak i D3 wykazują podobną aktywność biologiczną zazwyczaj wyrażaną w jednostkach międzynarodowych (IU).

Witamina D dostarczana jest do organizmu dwiema drogami: za pomocą diety i syntezy skórnej w następstwie ekspozycji skóry na promienie słoneczne. W pożywieniu, witamina D obecna jest w drożdżach, grzybach, tłustych rybach morskich, w tranie, jajach, wątróbce, a mniejszych ilościach w mięsie czerwonym, drobiowym oraz produktach na bazie mleka.

Witaminy D2 i D3 (dostarczane z pożywieniem) oraz witamina D3 (syntetyzowana w skórze pod wpływem promieni UV) ulegają dwuetapowemu upochodnieniu, w konsekwencji czego ostatecznie powstają ich aktywne hormonalnie 1,25-dihydroksypochodne nazywane kalcytriolem lub 1,25(OH)₂D. Pierwsza z przemian prowadzących do powstania kalcytriolu przebiega w wątrobie (powstaje tam 25(OH)D), a kolejna w nerkach. Dlatego też choroby wątroby i nerek są stanami, w których tworzenie kalcytriolu może ulegać zaburzeniu.

Witamina D jest witaminą, w którą wyposaża nas przede wszystkim słońce, a jedynie marginalne jej ilości są pobierane z pożywienia. Żeby dostarczyć organizmowi odpowiednią dawkę witaminy D, potrzebna jest bezpośrednia ekspozycja skóry na światło, co w warunkach zimowych jest utrudnione. Dlatego witamina D powinna być stale suplementowana u dzieci i dorosłych w naszej szerokości geograficznej, w której od jesieni do wiosny również kąt padania światła nie jest wystarczający, by zasilać organizm w odpowiednią dawkę witaminy D.

Witamina D bierze udział w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej, zapobiegając takim chorobom kości, jak osteopenia i osteoporoza (u osób dorosłych) i krzywica (u dzieci).  W przypadku deficytów witaminy D zaburzeniu ulega wchłanianie wapnia i fosforu w jelitach.  Coraz więcej badań wskazuje, że spadek stężenia 25(OH)D we krwi poniżej 20 ng/ml powoduje wzrost ryzyka chorób układu krążenia, niektórych nowotworów oraz chorób autoimmunologicznych i zaburzeń odporności wrodzonej oraz nabytej.

Witamina D wpływa korzystnie na funkcje trzustki (m.in. stabilizuje wydzielanie insuliny, odpowiedzialnej za regulację stężenia glukozy we krwi). W przypadku niedoboru witaminy D w organizmie, zwiększa się kilkanaście razy ryzyko pojawienia się depresji.

Odpowiedni poziom witaminy D powoduje zmniejszenie o 1/3 ryzyka wystąpienia zawału i innych chorób serca. Witamina D przeciwdziała odkładaniu się miażdżycy i stanom zapalnym w ścianach tętnic.

Oznaczenie stężenia witaminy D jest wykonywane w diagnostyce zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej oraz w sytuacjach, które wskazują na ryzyko niedoboru witaminy D. Zwiększone ryzyko potencjalnych niedoborów witaminy D występuje przy takich zaburzeniach, jak: zespoły złego wchłaniania, przewlekła choroba nerek, stosowanie leków przeciwpadaczkowych, pierwotna nadczynność przytarczyc, stany depresyjne, nadwaga, otyłość, choroby wątroby, tężyczka i choroby tarczycy.

Oznaczanie poziomu witaminy D rekomendowane jest również osobom na diecie wegańskiej i wegetariańskiej, osobom o ciemnej karnacji (która stanowi naturalny filtr redukujący absorpcję promieni UV przez skórę) i mającym przeciwwskazania do zażywania kąpieli słonecznych.

Za najbardziej uniwersalne i najlepiej odzwierciedlające rzeczywisty stan odżywienia witaminą D, uznawane jest stężenie tzw. 25-monohydroksylowanych izoform, jej 25-hydroksypochodnych w surowicy, czyli najbardziej popularne badanie – 25(OH)D, na które składa się suma 25-OH-pochodnych witaminy D2 i D3. Oznaczanie całkowitego stężenia 25(OH)D ma największe znaczenie diagnostyczne, ponieważ umożliwia wykrycie zarówno niedoboru witaminy D, jak i jej przedawkowania będącego następstwem nieprawidłowej suplementacji.

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami najskuteczniejszą procedurą oznaczania poziomu witaminy D, jest równoczesne oznaczanie poziomu 25(OH)D2 i 25(OH)D3 – czyli 25(OH)D Total.

Do pomiarów stężenia metabolitów witamin D najczęściej stosowane są metody immunochemiczne. W obecnie stosowanych technikach immunologicznych wykorzystywane są przeciwciała, które z jednakową czułością reagują z 25-OH-pochodnymi witamin D2 i D3. Wynik oznaczenia całkowitego stężenia 25(OH)D pacjenta jest uzależniony od stosunku ilościowego 25(OH)D3 do 25(OH)D2 oraz rodzaju przeciwciała użytego w teście.

Bardziej ograniczone zastosowanie znalazło oznaczanie innej formy witaminy D -  tzw. kalcytriolu czyli 1,25-dihydroksypochodnej witaminy D – czyli badanie 1,25(OH)₂D. Wynik w tym badaniu zależy jednak w dużej mierze od prawidłowej czynności nerek. Dodatkowo niskie stężenie w osoczu (ponad 1000 niższe niż 25(OH)D) wymusza konieczność stosowania niezwykle czułych metod analitycznych. Zdarzają się też przypadki, że nawet przy głębokim niedoborze witaminy D, stężenie 1,25(OH)₂D pozostaje w normie.  Monitorowanie stężenia 1,25(OH)₂D znalazło zastosowanie w rzadkich przypadkach niewydolności nerek i wątroby, w przypadkach podejrzenia oporności na witaminę D, a także we wrodzonych i nabytych chorobach związanych z zaburzeniami metabolizmu witaminy D .

Przyjmuje się, że stężenie poniżej 20 ng/ml oznacza stan ciężkiego niedoboru witaminy D wymagający bezwzględnej suplementacji.  Wynik w zakresie 20-30 ng/ml świadczy o niewystarczającym odżywieniu witaminą D. Wartości z przedziału 30-100 ng/ml są traktowane jako wynik prawidłowy z rekomendacją utrzymania suplementacji.

Wartości powyżej 100 ng/ml oznaczają potencjalnie toksyczne stężenie i konieczność wstrzymania się od suplementowania witaminy D. Natomiast przekroczenie stężenia 200 ng/ml może oznaczać ryzyko pojawienia się toksycznych efektów działania  i wiązać się z koniecznością wprowadzenia specjalnych działań terapeutycznych.