Kwas foliowy (FOLR1)
Kwas foliowy (folacyna, witamina B9) nazwę zawdzięcza łacińskiemu słowu folianum (liść), nawiązującemu do głównego źródła tej substancji, jakimi są liście różnych warzyw. Kwas foliowy bierze udział w syntezie składników DNA i RNA, wspomaga tworzenie krwi, produkcję enzymów trawiennych i serotoniny. Kwas foliowy chroni przed miażdżycą i anemią, a także reguluje rozwój komórek nerwowych płodu. Identyfikowanie zaburzeń w gospodarce kwasem foliowym i jego pochodnych, stanowi ważny element diagnostyczny wielu chorób związanych z zaburzeniami pracy mózgu i problemów hematologicznych.
Kwas foliowy – rola w organizmie
Podstawową funkcją fizjologiczną kwasu foliowego jest jego udział w syntezie składników DNA i RNA (kwas foliowy uczestniczy w przemianach zasad purynowych i pirymidynowych będących budulcem DNA i RNA). Kwas foliowy bierze udział w wytwarzaniu białek i lipidów błon komórkowych oraz aminokwasów.
Kwas foliowy stymuluje również powstawanie neuroprzekaźników - serotoniny (hormonu szczęścia) i noradrenaliny (hormonu stresu), których równowaga w organizmie umożliwia prawidłowe działanie układu nerwowego. Kwas foliowy reguluje rozwój komórek nerwowych i odgrywa kluczową rolę w profilaktyce wad cewy nerwowej płodu (np. rozszczepy kręgosłupa, przepuklina oponowa-rdzeniowa, bezmózgowie), jak również w profilaktyce wad serca i wad podniebienia. Przyjmowanie kwasu foliowego zapobiega również anemii u kobiet ciężarnych.
W literaturze naukowej opisane zostało schorzenie, zwane mózgowym niedoborem folianu, do którego dochodzi wtedy, gdy stężenie kwasu foliowego w ośrodkowym układzie nerwowym jest mniejsze niż przewidują normy. Zaburzenie to związane jest z nieprawidłowościami w metabolizmie kwasu foliowego i mutacją genów, które są zaangażowane w proces metabolizowania kwasu foliowego. Wiele dzieci z mózgowym niedoborem folianu ma objawy autyzmu i dobrze reaguje na leczenie dużymi dawkami kwasu foliowego lub jego pochodnych (kwas folinowy, kwas tetrahydrofoliowy – THF).
Komórka nerwowa, aby pobrać z otoczenia potrzebny jej kwas foliowy, posługuje się specjalnym transporterem tego związku, który zlokalizowany jest na jej błonie komórkowej i nosi nazwę receptora kwasu foliowego. Badania zespołu Richarda Frye wykazały, że u dzieci z autyzmem często pojawiają się w surowicy krwi autoprzeciwciała przeciw receptorowi kwasu foliowego i dzieci te wykazują pozytywną reakcję na suplementację dużymi dawkami kwasu foliowego. Odpowiednia dawka kwasu foliowego może przyczynić się do poprawy umiejętności językowych i komunikacyjnych u dzieci z autyzmem.
Z wyjątkiem śladowych ilości, które powstają w środowisku mikroflory jelitowej, organizm człowieka nie potrafi samodzielnie wytwarzać kwasu foliowego. Kwas foliowy musi być dostarczany wraz z pożywieniem. W żywności kwas foliowy występuje pod postacią folianów, które zawierają takie produkty, jak żółtka jaj, ryż, soja, soczewica i fasola, warzywa liściaste i kapustowate: szpinak, cykoria, kapusta, brokuły, a także orzechy, nasiona i wątróbka.
Przeciwciała przeciw receptorowi kwasu foliowego (anti-FOLR1) i inne testy - kiedy wykonywać?
Identyfikowanie zaburzeń funkcjonowania receptorów folianowych (FOLR), odpowiedzialnych za prawidłową gospodarkę kwasem foliowym i jego pochodnymi, stanowi ważny element diagnostyczny wielu chorób związanych z zaburzeniami pracy mózgu.
W diagnostyce zaburzeń gospodarki kwasem foliowym oznaczane są przeciwciała przeciw receptorowi kwasu foliowego (anti-FORL1) w klasie IgG. Są to testy wykonywane metodami serologicznymi (np. ELISA).
Wykrywanie przeciwciał przeciw FOLR1 odgrywa szczególną rolę w diagnostyce autyzmu i zaburzeń metylacji w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) związanych z nieprawidłowym działaniem genów odpowiedzialnych za metabolizm aminokwasów siarkowych, procesy metylacji i biosyntezę neuroprzekaźników. W przypadku dziecięcego niedoboru folianów, w płynie mózgowo-rdzeniowym występuje niskie stężenie aktywnego kwasu foliowego (5-metylenotetrahydrofolianu, 5MTHF), jednak stężenie kwasu foliowego w surowicy i erytrocytach są prawidłowe. Dlatego badanie stężenia folianów we krwi nie odzwierciedla stężenia kwasu foliowego w płynie mózgowo-rdzeniowym.
Przeciwciała przeciw receptorowi kwasu foliowego występują również w przebiegu innych chorób, np. schizofrenii. Receptor kwasu foliowego (FORL1) może ulegać nadekspresji także w przypadku wielu nowotworów nabłonkowych (rak jajnika, piersi, nerki, płuca, jelita grubego i mózgu).
Standardowe oznaczenie stężenia kwasu foliowego wykonywane jest w celu diagnostyki jego niedoborów oraz rozpoznania przyczyn anemii (niedokrwistości). Ważnym wskazaniem do wykonania badania jest podejrzenie zaburzeń metabolizmu kwasu foliowego, które występuje u osób z mutacją genu MTHFR. W przypadku takiej mutacji, nadmiar niezmetabolizowanego kwasu foliowego może powodować obniżoną odporność, anemię, problemy z pamięcią i funkcjami poznawczymi oraz większe ryzyko rozwoju niektórych nowotworów.
Wskazaniem do oznaczania stężenia kwasu foliowego jest również zwiększone ryzyko wystąpienia niedoboru. Badanie kwasu foliowego zalecane jest kobietom planującym ciążę, w ciąży i w czasie laktacji oraz osobom cierpiącym na zburzenia wchłaniania jelitowego, np. w przypadku resekcji jelita czy celiakii.
Oznaczanie stężenia kwasu foliowego rekomendowane jest także osobom spożywającym duże ilości alkoholu, mającym niedobory żelaza, osobom w podeszłym wieku oraz chorującym na choroby nowotworowe i przewlekłe dolegliwości przewodu pokarmowego, które mogą zaburzać wchłanianie kwasu foliowego z pożywienia.
Badanie stężenia kwasu foliowego powinny wykonywać również osoby dializowane i zażywające przez dłuższy okres leki przeciwpadaczkowe, które wpływają na obniżenie poziomu kwasu foliowego w organizmie.
Badanie stężenia kwasu foliowego może również zlecić lekarz w diagnostyce takich objawów, jak zwiększona drażliwość, ciągłe zmęczenie, problemy trawienne, gorsza pamięć, miażdżyca, zapalenie języka i dziąseł.
Kwas foliowy jest oznaczany w diagnostyce tzw. niedokrwistości makrocytarnych (powstałych na skutek nieprawidłowej syntezy DNA, która jest wynikiem niedoboru witaminy B12 lub kwasu foliowego).
Przeciwciała przeciw receptorowi kwasu foliowego (anti-FOLR1) - diagnostyka
W szczególnych przypadkach oznaczany jest poziom przeciwciał IgG przeciw receptorom kwasu foliowego. Badanie wykonywane jest techniką ELISA z wykorzystaniem rekombinowanego receptora kwasu foliowego (FOLR1).
Standardowym badaniem w diagnostyce kwasu foliowego jest oznaczenie stężenia kwasu foliowego w surowicy krwi i w erytrocytach. Współczesne metody diagnostyczne pozwalają na oznaczenie stężenia kwasu foliowego zarówno w surowicy krwi lub osoczu, jak i w tej występującej w erytrocytach, co daje pełny obraz gospodarki kwasu foliowego u pacjenta. Stężenie folianów w surowicy/osoczu jest bardzo zmienne, wyraźnie zależy od diety i nie zawsze stanowi miarodajny wskaźnik tkankowych zapasów kwasu. Stężenie kwasu foliowego w czerwonych krwinkach (erytrocytach) jest około pięćdziesiąt razy wyższe niż stężenie tego związku w surowicy lub osoczu. Badania wykonywane mogą być technikami immunologicznymi (RIA, CLIA, ELISA) z wykorzystaniem swoistych dla kwasu foliowego przeciwciał lub naturalnie występujących białek wiążących kwas foliowy.